تعاریف سه واژه دکترین، راهبرد و نقشه راه و تفاوت های آنها

دکترین در سیاست معمولاّ مجموعه اقدامات و خط‌مشی سیاسی یک دولت‌مرد است که دارای جنبه ابتکاری بوده و آثاری برجای می‌گذارد و مشابه اقدامات و سیاست‌های دولت‌مردان دیگر نیست. در منطق، دکترین بر دو نوع آمده است؛ یکی برای کشف حقیقت به‌کار می‌رود که آیین تحلیل یا اختراع نامیده می‌شود و دیگری به‌کار انتقال این حقیقت به دیگران -پس از کشف آن- که به آیین ترکیب یا تعلیم مرسوم است.

تعاریف سه واژه دکترین، راهبرد و نقشه راه

طبق پژوهش های مذکور در دائره المعارف دین و بیشتر فرهنگ‌های لغت، دو معنا برای کلمه دکترین (doctrine) بر شمرده شده است: معنای نخست آن «تصدیق نمودن یا اعتقاد داشتن به یک حقیقت» است و معنای دوم آن «آموزه» و مترادف با کلماتی همچون «tenet/ اعتقاد»، «teaching / آموزه، تعلیم» و « dogma / آئین » می باشد. کلمه دکترین در معنای نخست ( اعتقاد و باور به یک حقیقت) دارای ساختار فلسفی است اما در معنای دوم (آموزه) جنبه عملی آن بیشتر است. واژه Doctrine از واژه لاتینی Doctrina به معانی مکتب، آیین، اصول عقیده، سیاست، آموزه و نظریه آمده است. واژه دکترین در زبان یونانی به‌معنای درس گفتن و تعلیم دادن آمده است. در اصطلاح به مجموعه اصول و عقاید دینی یا علمی یا فقهی که منسوب به یکی از دانشمندان و یا مکتب خاصی است، اطلاق می‌شود.

واژه «استراتژی» (Strategy) که اکنون در زبان فارسی از آن به «راهبرد» تعبیر می شود مفهومی است که از عرصه نظامی نشأت گرفته و بعداً در سایر عرصه ها از جمله اقتصاد، تجارت و به ویژه عرصه سیاست و مملکت داری از کاربرد زیادی برخوردار شده است. ریشه واژه «استراتژی» واژه یونانی «استراتژیا» (Strategia) به معنای «فرماندهی و رهبری» است. اکنون معنای ساده استراتژی عبارت است از یک طرح عملیاتی به منظور هماهنگی و سازماندهی اقدامات برای دستیابی به هدف. در عرصه نظامی استراتژی عموماً به نقل و انتقال نیروها در پشت جبهه جنگ و در جبهه قبل از درگیر شدن با دشمن است.

وقتی که نیروهای نظامی در جبهه با نیروهای دشمن درگیر می شوند این دیگر تاکتیک است و نه استراتژی. در دوران گذشته به ویژه در عصر جنگ های ناپلئونی تمایز آشکاری بین استراتژی و تاکتیک وجود داشت و استراتژی به آنچه در پشت جبهه می گذشت مربوط و تاکتیک به هدایت جنگ در عرصه نبرد. از ابتدای قرن بیستم با ظهور واژه «خط مشی و سیاست ملی» استراتژی در جایگاهی بین تاکتیک و سیاست ملی قرار گرفت. این وضعیت موجب شد تا تعاریف سیاست ملی، استراتژی و تاکتیک در دوران جنگ جهانی اول که از گستردگی زیادی برخوردار بود و کشورهای درگیر مجبور به نبرد در چند جبهه بودند ناکارا جلوه کند.

ره نگاشت های علوم و فناوری که گاهی با عنوان «کارراهه یا نقشه راه» علوم و فناوری نیز ترجمه شده اند. عموما یک ره نگاشت مبین نحوه چیدمال مسیر ها و جاده های موجود (و یا ممکن) در یک موقعیت جغرافیایی خاص است. در زندگی روزمره، ره نگاشت ها مورد استفاده مسافرانی قرار می گیرد که می خواهند برای رسیدن به مقصد نهایی، از بین مسیرهای قابل انتخاب موجود یکی را برگزینند. بنابراین یک ره نگاشت، همچون ابزاری برای مسافر به منظور برنامه ریزی سفر است که امکان درک مسیر، میزان نزدیکی، جهت و تا اندازه ای قطعیت آن را فراهم می آورد.

بررسی ادبیات موضوع مشخص می کند واژه ره نگاشت یا نقشه راه به عنوان استعاره ای محبوب برای برنامه ریزی منابع علوم و فناوری بکار می رود. تعبیر ره نگاشت سازی فعل جدیدی است که فرآیند توسعه ی ره نگاشت را تشریح می کند. معمولا روش ره نگاشت سازی در بردارنده ی سازو کارهای تعامل اجتماعی ، یک تجربه ی یادگیری و ابزار ارتباطی برای مشارکت کنندگان در تدوین نقشه راه می باشد.

تفاوت راهکاری بین دکترین، راهبرد و نقشه راه

از خصوصیات دکترین این است که اصول و عقاید آن با عمل توأم است و حقایق نظری محض نیست. به‌همین جهت می‌گویند فرق بین دانش و دکترین این است که دانش؛ مشاهده و تبیین و تفسیر می‌نماید و دکترین حکم می‌کند و دستور می‌دهد و به‌کار می‌بندد. دکترین در سیاست معمولاّ مجموعه اقدامات و خط‌مشی سیاسی یک دولت‌مرد است که دارای جنبه ابتکاری بوده و آثاری برجای می‌گذارد و مشابه اقدامات و سیاست‌های دولت‌مردان دیگر نیست. در منطق، دکترین بر دو نوع آمده است؛ یکی برای کشف حقیقت به‌کار می‌رود که آیین تحلیل یا اختراع نامیده می‌شود و دیگری به‌کار انتقال این حقیقت به دیگران -پس از کشف آن- که به آیین ترکیب یا تعلیم مرسوم است.

امروزه علاوه بر فرماندهان نظامی و سیاستمداران، دست اندرکاران امور تجاری، اقتصاددانان، کارفرمایان عرصه صنعت نیز دارای استراتژی هستند. حتی افراد عادی نیز در زندگی روزانه خود از استراتژی های مختلف همچون کاهش هزینه، کاهش وزن و… سخن می گویند. البته در اینجا استراتژی به مفهوم هدف نیست بلکه اقدامات و برنامه هایی برای نیل به اهداف از قبل تعیین شده، می باشد. استراتژی چگونگی دستیابی به اهداف را مشخص می کند و به این که اهداف چه چیز هستند یا چه باید باشند یا چگونه باید تعیین شوند کاری ندارد.

ره نگاشت، نگاهی گسترده به آنده ی حوزه های تحقیقاتی منتخب است که از دانش و تصور جمعی درباره ی روشن ترین پیشران های تغییر در آن زمینه تشکیل می شود….. ره نگاشت ها در مورد چشم اندازها آگاهی می دهند و منابع را از بخش خصوصی و دولتی جذب می کنند. ارزیابی ها را ترغیب نموده و بر پیشرفت کارها نظارت می کنند. آن ها فهرستی از امور ممکن در زمینه ای خاص هستند؛ در مهندسی، فرآیند ره نگاشت سازی، تاثیر مثبت فراوان بر مدیران دولتی و صنعتی ای دارد که پرسش هایشان در مورد نحوه ی حمایت از فناوری بنیادین بی پسخ مانده است.

تفاوت جنبه ها و رویکرد های سه واژه

تعریف دکترین با سه تعریف 1- نوعی از جهان‌بینی؛ 2- مجموعه‌ای از نظام‌های فکری؛ 3- اصولی برای خط‌مشی دولت‌ها، مترادف است. از این رو، در تعریف آن گفته شده است که دکترین، نوعی از جهان‌بینی است که برنامه‌های سیاسی بر اساس آن، پایه و بنیاد گرفته باشد یا مجموعه‌ای از نظام‌های فکری است که بر پایه اصول معینی مبتنی باشد. همچنین به تنظیم اصولی که بر طبق آن، دولت‌ها مشی خود را به‌ویژه در روابط بین‌المللی تعیین می‌کنند، اطلاق می‌گردد. قواعد بنیادی که هدایت کننده عملیات در پشتیبانی از سیاست‌های ملی می‌باشند. هرچند که این قواعد معتبر هستند، اما نحوه استفاده از آنها به قضاوت صحیح نیازمند است.

دکترین در اصل واژه‌یی لاتین به معنای تعلیم، تعالیم و یا چیزی که مورد اعتقاد و حمایت یک مکتب یا فرقه است، می‌باشد. این واژه به طور عام به معنای نظریه، تعلیم، مکتب و آیین است. اصول بنیادی که ار‌گان‌ها با توسل به آن اقدامات خود را در پشتیبانی از اهداف ملی هدایت می‌کنند؛ دکترین به خودی خود لازم‌الاجراست. اما به کارگیری آن باید با قوه تشخیص مقامات صورت گیرد.

نظریه، اصول یا قواعد بنیادین معتبری هستند که هدایت‌کننده اقدام در پشتیبانی از سیاست‌ها و برنامه‌ها در جهت تأمین اهداف بوده و به کار بردن آنها مستلزم درک مقتضیات و تصمیم‌گیری صحیح و منطقی می‌باشد. کاربرد دکترین در سطح ملی شامل هدایت قدرت ملی در ابعاد فرهنگی، اجتماعی، سیاسی، نظامی و اقتصادی است. اصول و قواعدی که در هریک از شاخه های علوم و یا در میان پیروان یک آیین مورد تصدیق و اعتقاد باشد. مجموعه‌ای از عقاید که دستگاهی از نظریات دینی، فلسفی یا سیاسی را تشکیل می دهد. مجموع عقایدی که در باب توجیه و بیان و تفسیر قواعدی (مثلاً سیاسی) از طرف علمای فن اظهار شده است.

دکترین به طور عام به معنای نظریه، عقیده، اصول و قواعد، آموزه و آئین است. دکترین شامل مجموعه ای از عقاید، نظریه‌ها، اصول و قواعد اساسی و بنیادی است که مورد باور، اعتقاد و حمایت پیروان یک مکتب بوده و معمولاً توسط نظریه ‌پردازان مهم،‌ در شاخه‌های مختلف علوم ابراز می شود و راهنما و هادی طراحان و سیاستگذاران و دولتمردان در طرح‌ریزی و مجریان در اجرا ی عملیات قرار می گیرد. دکترین فاقد قدرت قانونی است و به کار بردن آن مستلزم قوه تشخیص و درک مقتضیات و تصمیم‌گیری صحیح و منطقی می‌باشد.

واژه‌های مرتبط با دکترین

1- ایدئولوژی؛ از واژه‌های مرتبط و نزدیک به دکترین، ایدئولوژی را باید نام برد که در واقع مجموعه‌هایی از دکترین‌ها است که واقعیات را توضیح می‌دهند. ایدئولوژی یک تصور کامل و جامعی از جهان، از آنچه هست و آنچه باید باشد، در گذشته و حال و آینده می‌باشد. ایدلوژی‌ها مجموعه افکار و پندارهای نسبتا سازمان‌یافته‌ای است که شیوه‌های عمل و روابط زندگی اجتماعی را برای پیروان خود معین می‌کند. ایدئولوژی‌ها معمولا هر گونه بینش و طریقه عمل اجتماعی، خارج از چارچوب خود را باطل می‌شمارند. تفاوت دکترین با ایدئولوژی در این است که دکترین ضمانت اجرا ندارد ولی در آرا و عقاید اثر می‌گذارد و در دکترین اصول اعتقادی با تصورات ذهنی در می‌آمیزد. البته با توجه به معانی بسیار متعدد از واژه ایدئولوژی ضروری است که بین ایدئولوژی در معنای یک مفهوم عام و ایدئولوژی در مقام یک آموزه سیاسی تمایز قائل شویم. به‌هرحال این دو واژه دارای ارتباط بسیار زیادی هستند و گاهی در یک معنا نیز به‌کار می‌روند که البته تنوع برداشت‌ها از ایدئولوژی از علل آن می‌باشد.

2- مکتب؛ در بعضی ترجمه‌ها دکترین به‌معنای مکتب هم آمده است که نباید آن را با واژه School به همین معنی یکی دانست. این کلمه برای گروهی از اندیشمندان به‌کار می‌رود که تئوری‌ها و نظریات مشابه هم دارند و برای تایید نظرات خود گرد هم می‌آیند. مانند مکتب شیکاگو یا مکتب فرانکفورت. معمولا هر مکتبی حول یک محور اندیشه اصلی و به همت بنیانگذار، تشکیل می‌شود و پیروانش اصول و ضوابط و نحوه تفکر آن را دنبال می‌کنند. در مکاتب جامعه‌شناسی بین مکتب و آیین (دکترین) یک ارتباط نامرئی وجود دارد. و چه بسیار مکاتب و دیدگاه‌هایی که حاصل نظریه‌هایی است که با ایدئولوژی و یا دکترین خاص ترکیب شده است و این امر طرح مساله رابطه سیاست و جامعه‌شناسی و چگونگی تأثیر ایدئولوژی بر نظریه اجتماعی را ضروری می‌سازد.

کلمه دکترین در علوم متفاوت، دارای معانی و کاربردهای جداگانه ای است، گاه در علوم سیاسی به کار می رود و به معنای طرح و مدل یا یک اصل سیاسی است که از جانب یک سیاستمدار یا اندیشمند سیاسی مطرح می­شود مانند «دکترین تساوی انسان»، «دکترین ترومن» و «دکترین برژنف» که منظور از دکترین در این جا، استراتژی یا نظریه خاص سیاسی است. در علوم تجربی و معارف بشری به معنای تئوری علمی است که روند اثبات را طی می کند اما هنوز به مرحله اثبات نرسیده است، مانند «دکترین تکامل» که در این حالت «دکترین» به معنای آموزه نیست و منظور از آن تئوری است.

در ادیان و مذاهب، از واژه دکترین آموزه‌های مذهبی و کلامی اراده می‌گردد که بنیادین و اصیل، امری بدیهی و فوق چون و چرا، دارای مبنای استوار در متون دینی، مورد اعتقاد مومنان و دارای جنبه عملی و راهبردی باشد، مانند «دکترین بودا» «دکترین مایا» یا «دکترین مهدویت». در آیین مسیحیان اصطلاح «دکترین» یا «دگما» به معنای آموزه‌هایی است که برای پیروانش رستگاری را به ارمغان می‌آورد و در دائره المعارف کاتولیک آمده است که این اصطلاح برای «تعالیم مذهبی شفاهی» یا «تبشیرهای انجیل» بکار می‌رود. در آیین یهودیان نیز به معنای «آموزه یا تعلیم» است که بیشتر برای تعالیم تورات بکار برده می‌شود. در اسلام منظور از آن آموزه یا آموزه‌هایی اعتقادی و کلامی است که هم اصیل و بنیادین است و هم جنبه راهبردی دارد. گاه بر حسب استعمال و به مقتضای اضافه شدن «دکترین» به آموزه ای دینی همچون «مهدویت» از آن معانی‌ای همچون فلسفه، مکتب فکری و نوعی گرایش می توان استنباط نمود. مانند «دکترین مهدویت» که به معنای «فلسفه مهدویت»، «مکتب فکری مهدویت» و «مهدویت گرایی» است.

در واقع استراتژی یک عنصر در یک ساختار چهار بخش است: اولین بخش اهدافی که باید به آنها دست یافت می باشد. دومین بخش استراتژی های موردنظر برای دستیابی به آن اهداف چگونگی تخصیص منابع برای این منظور است. سومین بخش تاکتیک ها به مفهوم استفاده عملی از منابع اختصاص یافته می باشد. سومین بخش خود منابع و راه ها و روش ها هستند. بر این اساس استراتژی معمولاً شکاف بین اهداف و تاکتیک ها را پر می کند.

• راهبرد عبارت است از به کارگیری رزم به عنوان وسیله ای برای دستیابی به هدف جنگ (جنگ محور)

• راهبرد عبارت است از هدایت جنگ به عنوان هنر به کارگیری همه قدرت کشور، برای دستیابی به پیروزی. هنر کاربرد و تخصیص ابزار نظامی برای تحصیل اهداف سیاسی. (جنگ محور و توسعه در ابزار)

• راهبرد به عنوان طرحی فراگیر برای بهره برداری از ظرفیت و قابلیت کشور برای اجبار مسلحانه (در ترکیب با ابزار های اقتصادی ، روانی ، سیاسی ، و دیپلماتیک قدرت) به منظور انجام موثرترین پشتیبانی از سیاست خارجی با ابزارهای آشکار ، پنهان و آرام می باشد. (جنگ محور، توسعه در بعد زمان صلح و جنگ)

• راهبرد به عنوان استفاده از همه قدرت کشور برای کسب همه اهداف سیاسی (توسعه در بعد ابزار و هدف)

• راهبرد عبارت است از هنر هدایت جامع قدرت برای کنترل وضعیتها و مناطق به منظور کسب اهداف. (دیالکتیکی دیدن و کنترل محور)

بیشتر در صنعت، دولت و دانشگاه برای به تصویر کشیدن ارتباطی ساختاری بین علوم، فناوری و کاربردهای آن ها استفاده میشود. ره نگاشت ها به عنوان تصمیم یار به منظور بهبود هماهنگی بین فعالیت ها و منابع در محیط های دارای پیچیدگی و عدم قطعیت روز افزون، مورد استفاده قرار می گیرند. کاربردهای مشخص ره نگاشت ها عبارتند از:

۱-مدیریت علوم و فناوری، که شامل راهبرد (استراتژی) ، برنامه ریزی، اجرا ، بازنگری و گذار می باشد.

۲-بازاریابی علوم و فناوری

۳-بهبود ارتباطات بین پژوهشگران، فناوران (تکنولوژیست ها)، مدیران تولید، تامین کنندگان، کاربران و سایز ذینفعان

۴-شناسایی شکاف ها (فاصله ها) و فرصت ها در برنامه های علوم و فناوری

۵-شناسایی موانع پیش روی توسعه تولید سریع و کم هزینه

همچنین ، مدیران علوم و فناوری از ره نگاشت ها برای شناسایی حوزه های علوم و فناوری نوید بخش نیز استفاده می کنند و از آن ها برای شتاب بخشی به روند تبدیل علوم و فناوری به محصولات نهایی بهره می برند. پیشرفت سریع و جهانی شدن علوم و فناوری، پیچیدگی های مدیریتی علوم و فناوری را به طور اساسی افزایش داده است. اساسا رشد موازی علوم و فناوری اطلاعات، نوید بخش ظهور ابزارهای تصمیم یار پیشرفته ای است که در سازمان های علمی و فناورانه (که پیچیدگی آنان رو به افزایش است)، پشتیبان مدیریت هستند. شاخص ها، داده کاوی، بازیابی، اطلاعات، ره نگاشت ها و دیگر فناوری های اطلاعات محور، هم زمینه ی کاربردهای علمی و هم مستندسازی های ادبیات، روز به روز مورد توجه ی بیشتری قرار می گیرد. مطالعات نشان می دهد که به جای تلاش برای فهم چگونگی ارتقای توانمندی های این ابزارهای تصمیم یار، دقت و تلاش بیشتری برای توسعه و ارایه این ابزارهای تصمیم یار به بازار انجام شده استبه همین دلیل کیفیت تصمیمات و فناوری های مربوط در حال پیش گرفتن از کاربردهای آن ها است. در این مقاله که توسط گروه تحقق محصول تهیه شده بر روی یک دسته از این ابزارهای تصمیم یار متمرکز می شودکه مجموعه ای از فنون، تحت عنوان «ره نگاشت» را در بر می گیرد.

یک نمونه دکترین

آدرس کانال تلگرام سایت بیگ دیتا:

t.me/bigdata_channel

آدرس کانال سروش ما:
https://sapp.ir/bigdata_channel

جهت دیدن سرفصل های دوره های آموزشی بر روی اینجا کلیک کنید.

جهت ثبت نام در دوره های آموزشی بر روی اینجا کلیک کنید.

بازدیدها: 5516