نقشه دانش حکمرانی آب: معرفی گزیداری نوین برای مدیریت پژوهش‌های کشاورزی

نقشه دانش حکمرانی درحوزه آب: معرفی گزیداری نوین برای مدیریت پژوهش‌های ترویج و آموزش کشاورزی

موسی اعظمی¹ و مهرداد پویا²

1- دانشیار گروه ترویج و آموزش کشاورزی، دانشکده کشاورزی، دانشگاه بوعلی سینا، همدان.

2- دانشجوی دکتری توسعه کشاورزی، گروه ترویج و آموزش کشاورزی، دانشکده کشاورزی، دانشگاه بوعلی سینا، همدان.

منبع: فصل‌نامه پژوهش مدیریت آموزش کشاورزی

چکیده

در سال‌های اخیر بررسی‌های گسترده‌ای در زمینه‌ی حکمرانی آب انجام شده؛ اما ترسیم نقشه دانش و شبکه هم رخدادی واژگان آن برای نحستین بار در این بررسی مورد توجه واقع شده است. نقشه‌ی دانش می‌تواند منبع‌ها و روندهای دانش و کم‌بودهای آن را مشخص کند. این موضوع با تمرکز بر حکمرانی آب به‌عنوان حوزه‌ای نوین از دانش انجام شده است. برای انجام این تحقیق، درآغاز، داده‌ها از پایگاه اطلاع‌رسانی اسکوپوس سفارش داده شدند. آن‌گاه، مرحله‌های داده آمایی انجام و بر پایه‌ی هدف‌های تحقیق، داده‌های نهایی با استفاده از الگوریتم‌های مبتنی بر تحلیل شبکه‌ی اجتماعی در نرم‌افزار VOSviewer ارزیابی شد. یافته‌ها نشان دادند که از میان بیش از هفت هزار مقاله و 14 هزار نویسنده، کشورهای آمریکا، هلند و استرالیا بیش‌ترین انتشارها و نویسندگانی چون کلاودیا پول-وستل و جوییتا گوپتا بالاترین ارجاع‌ها را داشته‌اند. خوشه‌ی فکری پول-وستل، بیش‌ترین تراکم شبکه را دارا بود. از آسیا چین و هند در پایان فهرست بودند. تحلیل هم رخدادی واژگان، پنج خوشه‌ی پژوهشی در حکمرانی آب را آشکار ساخت که: شامل اقدام جمعی، سازگاری، آب زیرزمینی و تجربه‌ها؛ ظرفیت سازی، کشاورزی، تغییر اقلیم، خشکسالی و تاب آوری؛ شواهد، مشارکت، مدیریت یکپارچه، فناوری و اجرا؛ حقوق بشر، انرژی، بهداشت، راه‌حل‌ها و محیط زیست؛ و تعارض‌ها، همکاری‌ها، ارزیابی، سیاست و قدرت می‌شود. کاربست رویکرد نقشه دانش برای دست‌یابی به یک دیدگاه کل نگر در مسیر پژوهش‌های ترویج و آموزش کشاورزی آینده پیشنهاد می‌شود.

نمایه واژگان: ترویج و آموزش؛ پژوهش‌های کشاورزی؛ نقشه دانش؛ تحلیل شبکه اجتماعی؛ حکمرانی آب؛ نقشه هم رخدادی

نویسنده مسئول: موسی اعظمی

رایانامه: aazamialireza@yahoo.co.uk

دریافت: پذیرش:

مقدمه

شکی نیست حیات و ادامه زندگی همه موجودها بر روی زمین به کمیت و کیفیت آب بستگی داشته و موجودیت و در دسترس بودن این ماده حیاتی و پرکاربرد می‌تواند تداوم زندگی انسان‌ها را تا حد زیادی تضمین و بهبود بخشد. با وجود این که پروردگار بزرگ از طریق چرخه آب، همانند نظام گردش خون بدن، سلامتی و زندگی را در کره خاکی میسر ساخته؛ اما مداخله ناآگاهانه انسان به نام توسعه و بهره‌برداری بی‌رویه و استفاده نادرست از این منبع طبیعی، این تعادل را برهم زده است. از این روی، به باور بیش‌تر کارشناسان، بحران موجود آب نتیجه دخالت عامل‌های انسانی و به عبارت دیگر حکمرانی نادرست آّب است (پول-وستل¹ وهمکاران، 2012).

در ایران نیز بررسی منبع‌های تجدیدپذیر آب نشان می‌دهد که وضعیت این منبع‌های آب درکشور مناسب نیست. این درحالی است که بخش کشاورزی به‌عنوان بزرگ‌ترین مصرف‌کننده آب شناخته می‌شود (گلی و همکاران، 1397). به دلیل روند فزاینده مصرف آب در بخش‌های مختلف نظیر شهرنشینی، صنعت، کشاورزی و محیط زیست، و بهره‌برداری‌های بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی در پنجاه سال اخیر، تعداد دشت‌های ممنوعه کشور از حدود 15 دشت در سال 1340 به 311 دشت در سال 1393 افزایش یافته است (اندیشکده تدبیر آب ایران، 1393). به عبارت دیگر، رشد اقتصادی، مصرف فزاینده منبع‌های آبی و تخریب‌های ناشی از آن و نیاز جمعیت روزافزون به محصولات کشاورزی و دامی، با توجه به محدودیت آب وخاک به‌عنوان بستر اصلی تولیدات کشاورزی، چالش کم آبی را به گونه‌ای بسیارجدی فراروی کشورمان قرار داده است.

در دهه‌های اخیر، موضوع بحران آب در سطح ملی و بین‌المللی بسیار مورد توجه کارشناسان قرار گرفته و به خاطر کاهش بارش‌های آسمانی و منابع آب زیرزمینی، برخی از آن‌ها از امکان بروز جنگ‌های جدیدی در سطوح مختلف جامعه‌های انسانی بر سر آب صحبت می‌کنند. کارشناسان سازمان ملل پیش‌بینی می‌کنند که اگر وضع مدیریت منابع آبی به همین منوال پیش رود، درسال 2050 حدود 5 میلیارد از جمعیت جهان گرسنه و دور از دسترسی آسان به آب خواهند ماند (انجین² و همکاران، 2018). بنابراین، موضوع بهره‌برداری دشوار از منابع آب و نبود امکان استفاده و دسترسی لازم به این ماده مورد نیاز حیاتی به یک چالش جدی به ویژه در منطقه‌های خشک و نیمه خشک کره زمین تبدیل شده و برای سازگاری با تغییر اقلیم و مدیریت رشد جمعیت و توسعه اقتصادی راهی به غیر از اصلاح حکمرانی آب³ وجود ندارد.

به نظر می‌رسد برای برقراری بهترین و کاراترین مدیریت منابع آب کشاورزی می‌توان از طریق تقویت شاخص‌های حکمرانی آب، مشکلات مدیریتی منابع آب را در بخش کشاورزی کاهش داد و از این طریق میزان مشارکت، همکاری و ارتباط متقابل بین ارکان حکمرانی آب (جامعه مدنی، بخش دولتی و خصوصی) را تقویت و به حداکثر مطلوب رسانید.

درجهان، از نشانه‌های بحران آب این است که سطح آبهای زیرزمینی در حال افت شدید است؛ کیفیت آب به دلیل آلاینده‌های صنعتی و افزایش شوری روند نامطلوبی دارد؛ معارضه‌ها و پرونده‌های قضایی مرتبط با آب، روبه افزایش است؛ و بیکاری و مهاجرت ناشی از کم آبی شتاب گرفته است (گوسلینگ و آرنل⁴، 2016؛ لین⁵ و همکاران، 2017)

البته، در مسیر توسعه، تقاضا برای آب بیش‌تر شده، درحالی که عرضه کاهشی بوده؛ و کیفیت آن روز به روز بدتر می‌شود. با تشدید بهره‌برداری، تواتر بروز بحران‌های زیست محیطی مانند سیل و خشکسالی بیش‌تر می‌شود؛ راههای ارتباطی ریلی و جاده‌ای و لوله‌های آب و گاز و مانند آن به دلیل نشست زمین آسیب می‌بینند؛ و فرسایش خاک و حرکت ریزگردها شدت می‌گیرند. اما چون دستگاه‌های مختلفی درگیر این پدیده‌ها می‌شوند، به سختی می‌توانند با هم هماهنگ شده و برای رفع این بحران‌ها با یکدیگر همکاری کنند. لذا هنگام بروز بحران به طورمعمول به درستی اقدام و واکنش لازم مدیریتی از سوی دست اندرکاران صورت نمی‌گیرد.

با این که دو واژه “مدیریت” و “حکمرانی” آب به ظاهر همانند به نظر می‌رسند، اما باید دانست که این دو مفهوم در عمل متفاوت بوده و بایستی از هم جدا شوند. مدیریت منابع به فعالیت‌هایی مانند تجزیه تحلیل و پایش، توسعه و اجرای اقدام‌هایی برای حفظ وضعیت هر منبع در محدوده مطلوب گفته می‌شود. مدیریت آب کشاورزی راهبردهای مهمی در زمینه استفاده بهینه از منبع‌های آب را مد نظر دارد؛ که از مهم‌ترین این راهبردها عبارتند از استفاده متعادل از کودها و سم‌های شیمیایی، توجه به مدیریت تغذیه خاك، اصلاح فیزیکی اراضی و تسطیح آن، استفاده از روشهای نوین آبیاری مانند آبیاری بارانی و قطره‌ای، ساخت آبراهه‌های سیمانی؛ که البته توجه به همه این راهبردهای مهم نیازمند ایجاد تغییر پایدار در دانش، نگرش و مهارت کشاورزان است (عمانی، 1389).

درمقابل، حکمرانی قوانینی را تعیین می‌کند که مدیریت درمحدوده آن‌ها فعالیت می‌کند. به عبارت دیگر حکمرانی آب مجموعه‌ای از سامانه‌های سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و اداری است که به طور مستقیم و غیرمستقیم بر مصرف، توسعه و مدیریت منابع آبی و هم‌چنین ارائه خدمات آبی در همه‌ی سطوح اجتماعی تأثیر می‌گذارند (پول-وستل، 2017).

مرور نوشته‌ها و داشته‌های علمی و پژوهشی در ادبیات مربوطه نشان می‌دهد که جامعه‌های مختلف در گذشته به جنبه انسانی مدیریت منابع آبی کم توجه بوده و حسب ضرورت در منطقه‌های مورد نیاز وکم آب بیش‌تر به جنبه‌های فنی مدیریت منابع آبی برای افزایش بهره‌وری و مصرف بهینه آن پرداخته‌اند (پول-وستل، 2015). با پدیدار گشتن ناکارآمدی این مقوله در مدیریت منابع آب رویکردها نیز در این رابطه تغییر یافته و ابعاد انسانی به ویژه در رهیافت‌های توسعه پایدار مورد عنایت جدی قرار گرفته است. با پررنگ شدن اثر زندگی انسان بر طبیعت پیرامون، از یک طرف دانشمندان منابع طبیعی مجبور شدند که علاوه بر مطالعه پدیده‌های طبیعی به پدیده‌های اجتماعی نیز توجه کنند؛ و از طرف دیگر جامعه شناسان در پژوهش‌های خود ناچار شدند به عامل‌ها و منبع‌های طبیعی نیز بپردازند. تغییر اقلیم از دیگر عامل‌های مؤثر بر وضعیت منابع آبی در آینده است (گوسلینگ و آرنل، 2016).

تقویت نظام حکمرانی آب هر کشور به معنی زمینه‌سازی اجرا و تحقق هرچه بهتر سیاست‌های حاکمیتی می‌باشد. از آنجایی که در سطوح بین‌المللی و محلی، سیاست‌ها و برنامه‌ها در بسیاری از موارد اغلب مبنای نظری داشته و از روی کاغذ فراتر نمی‌روند (براور⁶، 2015)؛ درسال‌های اخیر به موضوع نظام حکمرانی بیش از پیش توجه شده است.

در حقیقت، حکمرانی آب در پاسخ به چالش‌های جهانی آب به‌عنوان یکی از بحرانی‌ترین لازمه‌های توسعه پایدار منابع آبی در سال‌های اخیر توجه دانشمندان را به خود معطوف داشته است. البته، بحرانی بودن وضعیت آب به این معنی نیست که منابع موجود کفاف نیازها را نمی‌دهد بلکه بیش‌تر دال بر مشکل‌دار بودن وضعیت مدیریت و توزیع منابع آب است. برهمین مبنا باید از رویکرد حکمرانی و مدیریت مشارکتی به منزله راهکاری محوری در جهت تحقق مدیریت مناسب عرصه‌های طبیعی مانند حوزه‌های آبخیز و به ویژه عامل محدودکننده موجود در آن با عنوان آب استفاده کرد (لوکاسیویز⁷و همکاران، 2013؛ رید⁸، 2008). استفاده از راه‌کار حکمرانی منابع آب در راستای دستیابی به مدیریت پایدار آب، که ازلحاظ اقتصادی، کارآمد؛ از لحاظ سیاسی و اجتماعی، عادلانه؛ و از لحاظ زیست محیطی، پایدار باشد؛ اجتناب ناپذیراست (براگا⁹و همکاران، 2014؛ راجر و هال¹⁰، 2003). در این راستا، حکمرانی هدفی را برای تغییر در منابع آب دنبال نمی‌کند، بلکه به‌عنوان بستری تعریف می‌شود که مدیریت منابع آب در آن رخ می‌دهد (گریگ¹¹، 2016؛ پول وستل، 2015). اصطلاح «حکمرانی آب¹²» مفهومی کامل‌تر از حکومت کردن است که بر رابطه بین جامعه و دولت تاکید می‌کند (براگا و همکاران، 2014؛ سامی و یوسف¹³، 2013؛ هاپرت¹⁴ و همکاران، 2007). هنگامی که مفهوم حکمرانی درباره‌ی آب به کار می‌رود مقصود و هدف اصلی آن ارتقای توانایی یک سامانه اجتماعی برای توسعه‌ی پایدار منابع آب است (راجر و هال، 2003). لذا با توجه به متغیر بودن شرایط نظام‌های زیست محیطی و اجتماعی و تأثیر آن‌ها در هدف‌های مدیریت و حکمرانی، نیاز است که حکمرانی آب در هر منطقه‌ای با توجه به شرایط زیست‌محیطی، اجتماعی، ارزش‌ها، باورها و سودمندی ذی‌نفعان مختلف در آن منطقه مورد بررسی و ارزیابی جدی قرار گیرد که از آن به نام حکمرانی محلی آب یاد می‌شود (براگا و همکاران، 2014؛ گرین¹⁵ و همکاران، 2013؛ تورینی¹⁶و همکاران، 2010). در تشریح مفهوم حکمرانی آب شاید شناخته شده‌ترین و پرکاربردترین تعریف مربوط به مشارکت جهانی آب¹⁷ باشد که حکمرانی را مجموعه‌ای از نظام‌های سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و اجرایی موجود تعریف می‌کند که توسعه و مدیریت منابع آب و ارائه‌ی خدمات آب در سطوح مختلف جامعه را تنظیم می‌کند (راجر و هال، 2003). کوزداس¹⁸ و همکاران (2014) حکمرانی پایدار آب را هماهنگی بین عرضه، تحویل و استفاده آب، با تضمین سطح کافی و عادلانه‌ای از رفاه اجتماعی و اقتصادی بدون در معرض خطر قرار دادن بوم نظام (اکوسیستم) تعریف می‌کنند. آرارال و وانگ¹⁹ (2013) براین باورند که حکمرانی آب، علمی میان رشته‌ای است و موفقیت آن نیازمند گردآوری، تلفیق و استفاده‌ی معقول از دانش و اطلاعات در راستای ایجاد چارچوبی مشترک برآمده از نظریه‌های متداول در اقتصاد عمومی، اقتصاد نهادگرا، اقتصاد سیاسی و سیاست‌گذاری و امور عمومی است. ویک و لارسون²⁰ (2012) بر نقش کنشگران اجتماعی، وجود گفتمان در دسترس و شفاف در زمینه‌ی ارزش‌ها و هدف‌ها و دستیابی به بینشی جامع در حکمرانی آب تاکید می‌کنند. از دیدگاه مولدن²¹، حکمرانی آب به طیفی از نظام‌های سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و اداری اطلاق می‌شود که برای توسعه و مدیریت منابع آب و عرضه‌ی خدمات آبی در سطوح مختلف دایر هستند (مولدن، 2004). رویکرد حکمرانی منابع آب تعیین‌کننده این امر است که آب از کجا، کی، چگونه، توسط چه کسی و تحت چه شرایطی تأمین و توزیع شود. هم‌چنین روشی است که با آن تصمیم‌گیری‌های لازم در زمینه تخصیص و تنظیم منابع آبی انجام می‌شود (براگا و همکاران، 2014؛ سامی و یوسف، 2013؛ راجر و هال، 2003). حقیقت این است که مفهوم حکمرانی، با وجود تأکیدهای پرشماری که در مجامع مختلف درمورد آن صورت گرفته است، هم‌چنان تا حدی نامفهوم و مبهم است (پول- وستل، 2017؛ تیسمن²² و همکاران، 2013). بررسی ادبیات مرتبط بیانگر گسترش روزافزون پژوهش‌های مرتبط با مقوله حکمرانی در ابعاد مختلف بوده و حجم قابل توجهی از بررسی‌های علمی در سراسر جهان روی این موضوع نوین متمرکز شده‌اند (پول-وستل، 2017). اینک مقوله حکمرانی در ابعاد مختلف زندگی بشر یک موضوع مهم و اثرگذار تلقی شده و تحلیل ساختار این حوزه علمی می‌تواند کمک شایانی به سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی برای پژوهش‌های آینده و استفاده بهینه از نتایح علمی و پژوهشی در زمان حال بکند. با این که در موضوع حکمرانی آب در سال‌های اخیر پژوهش‌های بسیاری انجام شده است (دوران- سانچز²³ و همکاران، 2019)؛ این پژوهش و ارزیابی برای نخستین بار با استفاده از الگوریتم‌های تحلیل شبکه اجتماعی نسبت به ترسیم نقشه علمی حکمرانی آب اقدام کرده است.

گودرزی و همکاران (1395)، تحقیقی باهدف بررسی نقش بخش کشاورزی در حکمرانی آب زیرزمینی شهرستان رفسنجان انجام دادند؛ و گزارش کردند که اولین گام برای رسیدن به حکمرانی محلی تشکیل تشکل‌های هماهنگ با دولت است که اعضای این تشکل‌ها باید افراد مورد اعتماد مردم و انتخاب شده توسط رهبران محلی باشد. البته این تشکل‌ها برای تقویت فعالیت خود نیاز به آموزش و حمایت دولت خواهند داشت.

فتاحی و بهروزی (1396) پژوهشی باهدف بررسی کاربرد مدل مدیریتی حکمرانی آب در مدیریت استفاده از پساب شهری توسط کشاورزان انجام دادند. این مطالعه نشان داد که بین سطح دانش و اطلاعات کشاورزان از برنامه‌های مدیریت حکمرانی منابع آب با بهبود مدیریت حکمرانی منابع آبی رابطه معنی‌داری وجود دارد.

پژوهشی با استفاده از روش تحلیل شبکه اجتماعی در خصوص بهبود حکمرانی آب مالتا، دریافت که بخش کشاورزی و مدیران آن بااینکه بزرگ‌ترین مصرف‌کننده آب هستند؛ ولی در حکمرانی آب کاملاً در حاشیه بوده و کماکان از تصمیم گیرندگان اصلی نیستند (گات²⁴، 2016).

روش‌شناسی

یکی از مرحله‌های بنیادی هر پژوهشی بررسی اسناد و پیشینه‌های موجود یا مرور ادبیات موضوع است. برای شناسایی و مطالعه روند دگرگونی‌های هر موضوع علمی، تدوین چارچوب و مکتب‌های فکری آن موضوع و در نهایت تعیین فرضیه‌های علمی مرتبط می‌توان از داده‌های علم سنجی نیز استفاده کرد. یکی از بهترین پایگاه‌های داده‌ها برای انجام چنین تحقیقاتی پایگاه اطلاع‌رسانی اسکوپوس است که جامع‌ترین مجموعه از پژوهش‌های علمی را نمایه می‌کند (یونگ-هاک²⁵، 2013).

این پژوهش از روش‌شناسی پژوهش‌های کاربردی دیرین‌پژوهی بهره برده؛ که با روش تحلیل شبکه اجتماعی، مرتبط با پژوهش‌های کل شبکه، انجام‌شد.

برای انجام این تحقیق، وهماهنگ با تحقیقات پیشین (راولی و اسلک²⁶، 2004) در آغاز کار، داده‌ها از پایگاه اطلاع‌رسانی اسکوپوس سفارش داده شد. آن‌گاه، مرحله‌های داده‌آمایی برابر راهنمای نرم‌افزار وی او اس ویوور²⁷ انجام و بر پایه هدف‌های تحقیق داده‌های نهایی با استفاده از الگوریتم‌های مبتنی بر علم تحلیل شبکه اجتماعی تجزیه و تحلیل شد (ون ایک و والتمن²⁸، 2018).

برای گردآوری داده‌ها از پایگاه اسکوپوس، از معادل انگلیسی واژگان کلیدی یعنی آب و حکمرانی²⁹ استفاده شد. در نهایت، فراداده‌های مرتبط با 7241 سند علمی شامل مقاله‌ها و کتاب‌های مرتبط با حکمرانی آب به زبان انگلیسی و نمایه شده از آغاز تشکیل این پایگاه تا پایان سپتامبر 2019، طی سه مرحله سفارش داده و دریافت شد. سفارش داده‌ها به این معناست که از میان همه‌ی مقوله‌های موجود در سامانه به علت حجم بالای اطلاعات معروف به کلان داده‌ها، تنها فراداده‌های مورد نظر تحقیق شامل هم نویسندگی، هم استنادی و مشخصات انتشاری اسناد علمی انتخاب شدند. به عبارت دیگر، به روش تمام شماری همه‌ی مدرک‌های علمی موجود در پایگاه الزویر- اسکوپوس (در موضوع حکمرانی آب) که از آغاز تشکیل این پایگاه تا پایان سپتامبر 2019 در آن نمایه شده بودند؛ در این بررسی شرکت داده شدند.

در این پژوهش، از نقشه هاى دانشى، به‌عنوان یکى از شیوه‌های کارآمد براى نمایش بهینه‌ی وضعیت علم (بورنر و پولی³⁰، 2014) برای بررسی وضعیت پژوهش‌های حکمرانی آب استفاده شد. هر پژوهش علمی نوعی مسافرت در اقیانوسی از کلمات انتزاعی است که بدون نقشه علمی بیم آن می‌رود که پژوهشگر مسیر نادرست را انتخاب کرده و منابع محدود خویش را به مخاطره اندازد (بورنر و همکاران، 2015). نقشه‌ی دانشى قادر است منابع و مسیر جریان دانش و محدودیت‌ها و کمبودهاى آن را مشخص کند؛ و با تعیین حوزه هاى اصلى، اطلاعات لازم درمورد هر زیرحوزه را دراختیار مدیران پژوهش قرار دهد (علیپور حافظی و همکاران، 1396).

یافته‌ها

پراکنش اسناد علمی مرتبط با حکمرانی آب: از آغاز تاکنون

مرور ژرف منبع‌های مرتبط، موید افزایش چشم‌گیر توجه به موضوع حکمرانی در بررسی‌های توسعه است. همان‌گونه که در نمودار 1 دیده می‌شود؛ داده‌های تحقیق تأیید می‌کنند که نشر سندهای علمی مرتبط با موضوع حکمرانی به‌صورت فزاینده‌ای در حال گسترش است. جستجوی حکمرانی آب (water AND governance) تنها در پایگاه اسکوپوس نشان داد که تاکنون 7241 سند علمی در این موضوع منتشر و نمایه شده است. این میزان از منبع‌ها گویای رشد کمی و گسترش سریع پژوهش‌های حکمرانی آب، به ویژه در هزاره جدید می‌باشد. نمودار زیر روند نشر اسناد مرتبط به حکمرانی آب را طی نیم سده گذشته نشان می‌دهد.

نمودار 1- روند نشر اسناد علمی مرتبط با حکمرانی آب ازسال 1974 تاکنون، (برگرفته از پایگاه اسکوپوس)

نشر مقاله‌های مرتبط با پژوهش‌های حکمرانی آب از ابتدای هزاره سوم از نظر شمار، رشد بسیار بالایی را نشان می‌دهد. این نمودار نشان می‌دهد که مبحث حکمرانی از ابتدای هزاره به پژوهش‌های آب اضافه شده است. به عبارت دیگر، دانشمندان منابع آب که به طورعمده از دانش آموختگان مهندسی عمران هستند؛ به مطالعه جامعه شناختی آب علاقمند شده‌اند. حجم بالای دانش تولیدشده در نمودار فوق بر یکی از مهم‌ترین کاستی‌های نظام ترویج و آموزش کشاورزی کشور نیز اشاره دارد. با وجود تولید بالای دانش در این زمینه و اهمیت تقویت نظام حکمرانی آب به ویژه در تامین پایدار منابع آب مورد نیاز بخش کشاورزی، به نظر می‌رسد نظام ترویج و آموزش کشاورزی کشور، ترویج یافته‌های دانش مدیریت منابع آب را در سطح کشور هدف‌گذاری نکرده است. البته افتی که در پایان نمودار و بعد از سال 2018 دیده می‌شود ناشی از گردآوری اطلاعات بوده؛ و نشان می‌دهد که بانک‌های اطلاعاتی هم چنان درحال تکمیل مرحله‌های نمایه نویسی می‌باشند.

پژوهشگران برتر حوزه حکمرانی آب

شواهد موجود نشان می‌دهد که بررسی‌ها در کشورهای مختلف جهان توسط اندیشمندان و پژوهشگران مختلف مورد توجه بوده است. در نمودار 2 شمار سندهای علمی منتشر شده توسط 10 محقق برجسته به‌صورت مقایسه‌ای نشان داده شده است.

نمودار 2- پراکنش پژوهشگران برتر حوزه حکمرانی آب برپایه شمار اثر، (برگرفته از پایگاه اسکوپوس)

همان‌گونه که دیده می‌شود از نظر شمار، مقاله‌های کلادیا پول- وستل بیش‌ترین انتشارات علمی در موضوع حکمرانی آب بوده؛ و جوییتا گوپتا و کارن باکر در جایگاه‌های دوم و سوم قرار دارند. به نظر می‌رسد زنانی که در موضوع‌های علوم اجتماعی و محیط زیست پیشینه‌ی بیش‌تری در فعالیت علمی دارند؛ توانسته‌اند بیش از دانشمندانی که در جنبه‌های فنی حکمرانی آب صاحب تجربه هستند، در موضوع حکمرانی آب قلم فرسایی کنند. با توجه به این نمودار بهتر است پژوهش‌گر ترویج و آموزش کشاورزی در مطالعه مرتبط با حکمرانی آب به نوشته‌های نویسندگان برتر این حوزه مراجعه کند؛ چراکه در تعریف حکمرانی آب اتفاق نظر وجود ندارد. این ابهام و پراکندگی ممکن است باعث اتلاف وقت پژوهش‌گر شود.

مرکزهای عمده پژوهشگری فعال در حوزه حکمرانی آب

یافته‌های به دست آمده نشان می‌دهد که دانشگاه‌ها و مرکزهای علمی و پژوهشی اروپایی و امریکایی اهمیت و توجه بیش‌تری در زمینه فعالیت‌های پژوهشی مرتبط با حکمرانی داشته اند؛ و کشورهای آسیایی و به ویژه خاورمیانه بی‌توجه بوده، و یا توجه اندکی به این موضوع داشته‌اند (نمودار 3). در این رابطه، دانشگاه واخنینگن در کشور هلند با اختلاف بالا بیش‌ترین اسناد علمی (بیش از 200 مقاله) در موضوع حکمرانی آب را در پایگاه اسکوپوس به چاپ رسانده است. آکادمی علوم چین به‌عنوان تنها مؤسسه آسیایی حاضر در این نمودار، مقام دهم این فهرست را اشغال کرده است؛ این در شرایطی است که چالش یا بحران کمبود آب و ضرورت حکمرانی منابع آب در این منطقه بسیار بیش‌تر و حادتر از اروپا، اقیانوسیه و آمریکاست. بدیهی است که تغییر رویکرد به سمت مقوله حکمرانی در مدیریت منابع آب در آسیا و به ویژه خاورمیانه در فرآیند توسعه پایدار حیاتی به نظر می‌رسد. ناگفته نماند که کشور عزیزمان ایران هم باوجود پیشینه‌ای دیرینه در مدیریت و حکمرانی مؤثر در موضوع آبهای زیرزمینی به ویژه قنات‌ها و ضرورت بررسی نوین حکمرانی آب در این زمینه فعالیت‌های علمی وانتشاراتی چندانی نداشته است؛ و تاکنون تنها دو مقاله از ایران در پایگاه اسکوپوس در حکمرانی آب ثبت شده بود. دانشمند ترویج و آموزش کشاورزی باید توجه داشته باشد که با توجه به این که بخش اعظم پژوهش‌های حکمرانی منابع آب در کشورهایی انجام شده است که شرایط اجتماعی و بوم شناختی متفاوتی از ایران دارند؛ شاید لازم باشد در کاربست این یافته‌ها در شرایط خاص کشورمان با نگاه انتقادی به آن‌ها نگریست. برای مثال در کشور هلند و بسیاری از کشورهای اروپایی مبحث زه کشی به دلیل فراوانی آب اولویت دارد؛ ولی در ایران کم آبی چالش اصلی نظام حکمرانی آب است.

نمودار 3- پراکنش مرکزهای برتر پژوهشی حکمرانی آب برپایه شمار اثر ،(برگرفته از پایگاه اسکوپوس)

کشورهای برتر فعال در پژوهشگری حکمرانی آب

همانند نمودار پیشین، بررسی وضعیت پژوهش‌های حکمرانی آب حتی در سطح کشورها نیز آشکار می‌سازد که کشورهای با چالش بیش‌تر کم آبی، کمتر به این موضوع پرداخته اند؛ در حالی که کشورهای پرآب‌تر یا پر باران‌تر به توسعه تفکر و رویکرد حکمرانی آب بیش‌تر توجه کرده‌اند. داده‌های استخراج شده از پایگاه اسکوپوس نشان داد که آمریکا، انگلیس، استرالیا و هلند بیش‌ترین اسناد علمی مرتبط با حکمرانی آب را در سال‌های اخیر منتشر کرده‌اند. همان‌گونه که نمودار 4 نشان می‌دهد از آسیا و در میان ده کشور برتر در حوزه انتشارات پژوهش‌های حکمرانی آب، تنها چین و هند حضور فعالی دارند. استرالیا کشوری است که شرایط اقلیمی مشابهی با کشور ما دارد و به ‎نظر می‌رسد که توجه به یافته‌های حکمرانی منابع آب استرالیا به منظور استفاده در نظام ترویج و آموزش کشاورزی کشور سودمند باشد.

نمودار 4- پراکنش کشورهای برتر نشر اسناد علمی مرتبط با حکمرانی آب برپایه شمار اثر،(برگرفته از پایگاه اسکوپوس).

پراکنش انواع اسناد علمی مرتبط با حکمرانی آب

نمودار 5 نشان می‌دهد که نزدیک 70 درصد از انتشارات حوزه حکمرانی آب به‌صورت مقاله بوده و پس از آن انتشارات در قالب کتاب حدود 12 درصد از اسناد منتشر شده در حکمرانی آب را به خود اختصاص داده است. این خود دال بر این نکته است که پژوهش‌های حکمرانی آب در مرحله‌های اولیه رشد و نمو خود بوده و لازم است در آینده تلاش‌های بیش‌تری در زمینه شناسایی ابعاد مختلف حکمرانی آب انجام شود.

نمودار 5- پراکنش اسناد علمی مرتبط با حکمرانی آب،(برگرفته از پایگاه اسکوپوس)

نمودار 6- شبکه‌ی پژوهشگران حوزه حکمرانی آب

ضرورت ترسیم شبکه دانش حکمرانی آب

در بازه زمانی تحقیق، از میان حدود 14449 نویسنده، 424 نفر دست کم 5 مقاله علمی در زمینه حکمرانی آب منتشر کرده‌اند (نمودار 6). از این میان، تنها 340 نفر از نویسندگان با یکدیگر همکاری در نگارش مقاله داشته‌اند. پس از محاسبه قوی‌ترین رابطه³¹ نمودار بالا به‌عنوان کل شبکه همکاری نویسندگان حوزه حکمرانی آب (دارای دست کم 5 مقاله) ترسیم شد. خطوط منحنی نمایشگر همکاری پژوهشگران در نگارش مقاله‌های علمی است. برمبنای الگوریتم‌های خوشه‌بندی نرم‌افزار، معرفی شده در ون ایک و والتمن (2018)، مشاهده می‌شود که خوشه‌های پرشماری (88 خوشه) در موضوع حکمرانی آب، اسناد علمی متنوعی را منتشر کرده‌اند. هم‌چنین این نمودار نشان می‌دهد که نویسندگان بسیاری، به طور مستقل در این زمینه مقاله‌هایی را منتشر کرده‌اند. بنابراین، محققی که برای اولین بار به این حوزه ورود می‌کند؛ ممکن است نادانسته از مکتب فکری خاصی وارد موضوع تحقیق شود. ویا این که به علت ناآشنایی با محققان برتر نتواند به چهارچوب فکری درستی در حیطه پژوهشی مورد نظر دست پیدا کند. براین مبنا، روش ترسیم شبکه دانش هر زمینه‌ی علمی می‌تواند به‌عنوان ابزار مناسبی برای شناسایی خوشه‌ها یا مکتب‌های فکری مناسب برای ورود به هر زمینه‌ی علمی پیشنهاد شود. ازجمله این‌که پژوهش‌گران ترویج و آموزش کشاورزی که در موضوع حکمرانی آب، ویا هر موضوع علمی دیگری تحقیق خود را آغاز می‌کند، لازم است در ابتدای امر به ترسیم شبکه دانشمندان موضوع مورد بررسی اقدام کنند. چراکه گاه مشاهده می‌شود که وقت و منابع بسیاری از دانشجویان تحصیلات تکمیلی صرف مطالعه مطالبی می‌شود که باتوجه به نمودار 6 در حاشیه شکل جای می‌گیرند. با توجه به حجم بسیار بالای انتشارات علمی در هر موضوع مورد علاقه دانشمند ترویج و آموزش کشاورزی حرکت کردن در دریای علم بدون استفاده از نقشه راهنما ممکن است باعث هدر رفتن منابع محدود چنین پژوهش‌گرانی شود.

نگاشت شبکه علمی یکصد دانشمند برتر حکمرانی آب براساس بالاترین ارجاعات

نمودار 7- شبکه همکاری‌های علمی یکصد دانشمند برتر حکمرانی آب

برای نگاشت بهتر شبکه پژوهشگران حکمرانی آب، مشاهده شد که زمانی که کم‌ترین ارجاع‌ها به دانشمندان این حوزه 333 بار در نظر گرفته شود؛ یکصد دانشمند برتر از کل جامعه دانشمندان شناسایی می‌شوند. در ادامه با استفاده از نرم‌افزار، شبکه نویسندگانی که با یکدیگر همکاری علمی داشتند³²، ترسیم شد (نمودار 7). همان‌طور که ملاحظه می‌شود همه دانشمندان حوزه در چهار خوشه قرارداده شده‌اند. گره نمایان‌گر شمار انتشارات و پیوند نشان‌دهنده همکاری در نگارش مقاله‌های علمی است. فاصله خوشه‌ها از یکدیگر بیانگر میزان دوری یا نزدیکی خوشه‌ها به یکدیگر از نظر همکاری‌ها و اشتراک‌های علمی است. همان‌گونه که دیده می‌شود پول-وستل در خوشه سبز رنگ و اوستروم در خوشه آبی قرار گرفته‌اند؛ این درحالی است که دانشمندان آمریکایی فعال در عرصه حکمرانی آب در خوشه‌ای متشکل به رنگ قرمز نشان داده شده‌اند. در حالی که دانشمندان اروپایی (به طورعمده انگلستان و هلند) رابطه همکاری خوبی با یکدیگر دارند؛ با همکاران آمریکایی خویش همکاری‌های ناچیزی داشته‌اند. هم چنین، شکل متراکم و کروی شبکه دانشمندان آمریکایی بر تعامل و همکاری بالا و مطلوب ایشان در پژوهشگری حکمرانی آب دلالت می‌کند. با مقایسه نمودار 6 و 7 به نظر می‌رسد که محقق مبتدی با اطلاع از نقشه خوشه‌های علمی یا مکتب‌های فکری هر موضوع، آگاهانه‌تر می‌تواند به عرصه پژوهشگری مورد نظر ورود کند. دانشمند ترویج و آموزش کشاورزی که در اینجا در موضوع حکمرانی آب مطالعه می‌کند لازم است که مطالعه خویش را بر نویسندگان یک خوشه علمی خاص متمرکز کند. در غیر این صورت، ممکن است دچار پراکندگی مطالب و ابهام در موضوع شود. از طرف دیگر دانش تولید شده در چنین حالتی از طرف دانشمندان حوزه کمتر استقبال خواهد شد چرا که نویسنده نمی‌تواند نشان دهد که از تفاوت‌های بین خوشه‌های مختلف فعال در موضوع آگاهی دارد.

نمایش دگرگونی‌های نقشه علمی دانشمندان برتر حکمرانی آب در گذر زمان

نمودار 8- شبکه همکاری علمی یکصد دانشمند برتر حکمرانی آب در گذر زمان

نمایش نقشه شبکه همکاری‌های علمی یکصد دانشمند برتر حکمرانی آب برمبنای شمار ارجاع‌های مقاله‌های علمی ایشان در بازه زمانی چهارساله، دگرگونی‌های این موضوع را به نمایش می‌گذارد (نمودار 8). برمبنای نمودار یادشده، خوشه خانم اوستروم، پیش از دیگران در این زمینه فعالیت داشته اند؛ پس از ایشان خوشه خانم پول-وستل و در نهایت خوشه دانشمندان آمریکایی به موضوع یادشده ورود کرده‌اند. جایگاه نویسندگان برتر متعلق به خانم‌ها پول-وستل و گوپتا می‌باشد. دانشمند ترویج و آموزش کشاورزی و یا دانشجویان تحصیلات تکمیلی که به موضوع حکمرانی آب علاقمند هستند لازم است با توجه به نمودار 8 تحقیق خود را به سمت خوشه نویسندگان برتر یعنی پول-وستل و گوپتا سوق دهند.

نگاشت تراکم شبکه علمی یکصد دانشمند برتر حکمرانی آب برمبنای بالاترین ارجاع ها

نمودار 9 تراکم شبکه همکاری‌های دانشمندان برتر حکمرانی آب را در سطح جهان نشان می‌دهد. رنگ روشن به معنی تراکم بیش‌تر و رنگ تیره به معنی تراکم کمتر است. به نظر می‌رسد بیش‌ترین همکاری‌ها و ارجاع‌های علمی مربوط می‌شود به خوشه‌های خانم‌ها کلاودیا پول-وستل و جوییتا گوپتا که در بالای سمت چپ نمودار دیده می‌شوند. به عبارت دیگر این مکتب فکری در حکمرانی آب بیش‌تر مورد اقبال جامعه بین‌المللی پژوهشگران مطرح حکمرانی آب قرار گرفته است؛ و به همین منوال دارای اعتبار علمی بالاتری است.

نمودار 9- نگاشت تراکم شبکه پژوهشگران حکمرانی آب از لحاظ شمار ارجاع ها

نگاشت شبکه علمی یکصد دانشمند برتر حکمرانی آب برمبنای شمار مقاله ها

ترسیم شبکه پژوهشگران حوزه حکمرانی آب بر مبنای دانشمندانی که دست کم ده مقاله در این حوزه منتشر کرده باشند؛ مارا به نقشه‌ای می‌رساند که ارتباط میان حدود یکصد دانشمند برتر این حوزه را نشان می‌دهد (نمودار 10). بر این مبنا و با الگوریتم بخش‌بندی³³، خوشه پژوهشگران چینی در سمت چپ و خوشه دانشمندان اروپایی و آمریکایی در وسط نمودار پدیدار می‌شود. خوشه دانشمندان چینی برای نخستین بار در این نقشه کشف شد. از مقایسه این نمودار با نمودارهای پیشین، چنین استنباط می‌شود که دانشمندان چینی هم پژوهش‌های بسیاری داشته اند؛ اما به کارهای آن‌ها ارجاع‌های بالایی داده نشده است. به نظر می‌رسد که از میان دانشمندان آمریکایی، افراد تازه وارد به موضوع حکمرانی آب با کشورهای هلند، استرالیا و انگلستان یک حلقه همکاری‌های علمی بین‌المللی تشکیل داده باشند؛ که در وسط نمودار 10 ملاحظه می‌شود.

نمودار 10- شبکه علم حکمرانی آب برمبنای شمار مقاله‌های نمایه شده در پایگاه اسکوپوس

نمودار 11- نقشه هم رخدادی واژگان کلیدی برگرفته از عنوان‌های پژوهش‌های منتشر شده حکمرانی آب

نگاشت نقشه هم رخدادی واژگان کلیدی پژوهش‌های حکمرانی آب

ترسیم نقشه واژگان کلیدی برگرفته از عنوان‌های همه‌ی اسناد علمی (به زبان انگلیسی) نمایه شده در پایگاه اسکوپوس در نمودار 11 نشان داده شده است. درآغاز از میان حدود 15000 واژه استفاده شده در عنوان مقاله‌ها و برمبنای شمارش کامل واژگانی که بیش از 30 بار تکرار شده باشند؛ و پس از حذف واژگان نامربوط حدود یکصد کلمه برتر شناسایی شدند. نمودار 11 نتیجه ترسیم رابطه‌های این واژگان در پژوهش‌های یادشده است. گره‌های بزرگ در وسط نماینده واژگان آب و حکمرانی هستند و در فاصله نزدیک واژه مشارکت قرار دارد. رنگ‌ها این حقیقت را نمایش می‌دهند که برای نمونه کشاورزی، تغییر اقلیم، تاب آوری، خشکسالی و دیگر کلمات رنگ سبز در ارتباط با یکدیگر مورد توجه و بررسی قرار گرفته‌اند. در حالی که در رنگ آبی واژگان حکمرانی، مشارکت، مدیریت یکپارچه و مانند آن باهمدیگر مورد پژوهش قرار گرفته‌اند. به عبارت دیگر، پژوهش‌های مرتبط با حکمرانی آب در پنج خوشه متفاوت و متمرکز بر واژگان کلیدی خاص انجام شده است. خوشه اول شامل واژگانی مانند اقدام جمعی، سازگاری، آب زیرزمینی و تجربه‌ها؛ خوشه دوم شامل ظرفیت سازی، کشاورزی، تغییراقلیم، خشکسالی و تاب آوری؛ خوشه سوم شامل شواهد، مشارکت، مدیریت یکپارچه، فناوری و اجرا؛ خوشه چهارم شامل حقوق بشر، انرژی، بهداشت، راه‌حل‌ها و طبیعت؛ و درنهایت خوشه پنجم شامل تعارض‌ها، همکاری‌ها، ارزیابی، سیاست و قدرت می‌شود. نمودار 11 آشکار ساخت که در پژوهش‌های کشاورزی مرتبط با آب به ظرفیت‌سازی و تاب آوری برای مقابله با تغییراقلیم و خشکسالی توجه شده است. با این که کشاورزی یکی از مهم‌ترین مصرف کنندگان آب به حساب می‌آید؛ اما پژوهش‌هایی که در عنوان آن‌ها از کلمه کشاورزی در کنار آب و حکمرانی استفاده شده است، به نسبت محدود به نظر می‌رسد. به نظر می‌رسد که این باعث شده است که دیگر دانشمندان، به ویژه دانشمندان حوزه مدیریت منابع آب، گفتمان آب را سمت خاصی سوق بدهند که در آن کشاورزی به‌عنوان بازیگر مشکل آفرین حکمرانی آب معرفی می‌شود که گاهی بیش از 90 درصد منابع آبی را به تنهایی مصرف می‌کند. دانشمندان ترویج و آموزش کشاورزی به طور خاص لازم است که با توجه به حساسیت‌های بخش کشاورزی و اهمیت آن در توسعه پایدار کشور و تامین امنیت غذایی در موضوع حکمرانی آب بسیار فعال وارد شوند. هم از این جهت که در این حوزه دانش ارزشمند و با حجم بالایی تولید شده؛ که نیازمند ترویج و اشاعه است؛ و هم از این جهت که بتوانند از منابع آبی محدود به طور شایسته‌تری در تولید محصولات کشاورزی و توسعه این بخش بهره بگیرند.

بحث و نتیجه‌گیری

یافته‌های تحقیق نشان داد که نشر مقاله‌های مرتبط با پژوهش‌های حکمرانی آب از آغاز هزاره سوم به بعد از نظر شمار رشد بسیار بالایی داشته است؛ و خانم کلادیا پول- وستل بیش‌ترین تعداد انتشارهای علمی در موضوع حکمرانی آب را به خود اختصاص داده است. دانشگاه واخنینگن -با اختلاف بالا- بیش‌ترین اسناد علمی (بیش از 200 مقاله) را در موضوع حکمرانی آب در پایگاه اسکوپوس به چاپ رسانده است. این درحالی است که فرهنگستان (آکادمی) علوم چین به‌عنوان تنها مؤسسه آسیایی حاضر در این نمودار، مقام دهم این فهرست را اشغال می‌کند. از آسیا، در میان ده کشور برتر در حوزه انتشارهای پژوهش‌های حکمرانی آب، تنها چین و هند حضور فعالی دارند.

در بازه زمانی تحقیق، از میان حدود 14449 نویسنده، 424 نفر دست کم 5 مقاله علمی در زمینه حکمرانی آب منتشر کرده‌اند. از این میان، تنها 340 نفر از نویسندگان در نگارش مقاله علمی با یکدیگر همکاری داشته‌اند. با توجه به این که نویسندگان بسیاری نیز به طور مستقل در این زمینه مقاله‌هایی را منتشر کرده اند؛ بنابراین محققی که برای نخستین بار به این حوزه ورود می‌کند؛ ممکن است نادانسته از مکتب فکری نامناسبی تأثیر بپذیرد. ویا این که به علت ناآشنایی با محققان برتر نتواند به چهارچوب فکری درستی در حیطه پژوهشی مورد نظر دست پیدا کند. در تأیید یافته‌های این تحقیق، ولاسکو مونز³⁴ و همکاران (2018) نیز در پژوهشی همانند که در موضوع مقاله‌های مرتبط با کارایی آب کشاورزی انجام شده؛ ضرورت وجود ابزاری برای دستیابی به یک دیدگاه کلی نسبت به موضوع‌های پژوهشی را در دوره افزایش چشمگیر اسناد علمی پیشنهاد می‌کنند.

درحالی که دانشمندان اروپایی (به طورعمده انگلستان و هلند) رابطه و همکاری‌های علمی خوبی با یکدیگر دارند؛ دانشمندان آمریکایی حکمرانی آب همکاری‌های ناچیزی با آنان برقرار کرده‌اند. البته، شکل متراکم و کروی شبکه دانشمندان آمریکایی بر تعامل و همکاری بالا و مطلوب ایشان در پژوهشگری حکمرانی آب دلالت می‌کند.

بررسی پویایی شبکه همکاری‌های علمی در موضوع حکمرانی آب نشان داد که خوشه خانم اوستروم پیش از دیگران در این زمینه فعالیت خود را شروع کرده اند؛ پس از ایشان خوشه خانم پول-وستل و در نهایت خوشه دانشمندان آمریکایی به موضوع یادشده ورود کرده‌اند. بررسی تراکم شبکه همکاری‌های علمی نشان داد که بیش‌ترین همکاری‌ها و ارجاع‌های علمی به خوشه‌های خانم‌ها کلاودیا پول-وستل و جوییتا گوپتا مربوط می‌شود. به عبارت دیگر این مکتب فکری در حکمرانی آب بیش‌تر مورد اقبال جامعه بین‌المللی پژوهشگران مطرح حکمرانی آب قرار گرفته است و جایگاه والاتری دارد. البته این امر احتمال دارد به دلیل محدودکردن موضوع تحقیق به واژگان حکمرانی و آب رخ داده باشد؛ چرا که در پژوهشی که شو³⁵و همکاران (2018) درباره جامعه‌شناسی آب انجام داده‌اند، چنین استنباط می‌شود که پژوهشگری در جنبه‌های اجتماعی منابع آب هنوز هم در اقلیت است. در نهایت تحلیل شبکه هم رخدادی واژگان متواتر در عنوان‌های مقاله‌های علمی حوزه حکمرانی آب نشان داد که پژوهش‌های مرتبط با حکمرانی آب در پنج خوشه متفاوت و متمرکز بر واژگان کلیدی ویژه انجام شده است.

این تحقیق به هیچ عنوان به دنبال بررسی ادبیات حکمرانی آب به روش‌های معمول مروری یا ساختارمند (سیستماتیک) نمی‌باشد؛ بلکه سعی دارد با به کارگیری علم تحلیل شبکه اجتماعی و ابزار علم سنجی مناسب نقشه دانش حکمرانی آب شامل شبکه پژوهشگران، هم استنادی و هم رخدادی واژگان کلیدی را کشف و معرفی کند. از دیگر محدودیت‌های تحقیق این است که در این بررسی از پژوهش‌های منتشر شده در دیگر پایگاه‌های نمایه‌سازی معتبر یعنی تامپسون رویترز استفاده نشده است. مطالعه تطبیقی نقشه‌های به دست آمده برمبنای داده‌های کلان از این دوپایگاه و در بازه‌های زمانی، برای مثال پنج ساله، می‌تواند حقایق بیش‌تری را درباره روند دگرگونی‌های علم حکمرانی آب و عامل‌های مؤثر بر آن آشکار سازد.

مبحث حکمرانی از ابتدای هزاره به پژوهش‌های آب اضافه شده است. به عبارت دیگر، دانشمندان منابع آب که به طورعمده از دانش آموختگان مهندسی عمران هستند؛ به مطالعه جامعه شناختی آب علاقمند شده‌اند. حجم بالای دانش تولیدشده در حوزه حکمرانی آب بر یکی از مهم‌ترین کاستی‌های نظام ترویج و آموزش کشاورزی کشور نیز اشاره دارد. با وجود تولید بالای دانش در این زمینه و اهمیت تقویت نظام حکمرانی آب به ویژه در تامین پایدار منابع آب مورد نیاز بخش کشاورزی، به نظر می‌رسد نظام ترویج و آموزش کشاورزی کشور، ترویج یافته‌های دانش مدیریت منابع آب را در سطح کشور هدف‌گذاری نکرده است. پیشنهاد می‌گردد که بکارگیری مروجان تخصصی آب با همکاری وزارت نیرو برای ترویج یافته‌های مرتبط با آب و حرکت به سمت مصرف بهینه آب و تقویت نظام حکمرانی مناسب مورد مطالعه قرار گیرد.

برای پیشگیری از اتلاف وقت لازم است پژوهش‌گران ترویج و آموزش کشاورزی در مطالعه مرتبط با حکمرانی آب به نوشته‌های نویسندگان برتر این حوزه مراجعه کند؛ چراکه به دلیل فقدان اتفاق نظر در تعریف حکمرانی آب، ابهام و پراکندگی زیادی در این موضوع وجود دارد.

تنها دو مقاله از ایران در پایگاه اسکوپوس در حکمرانی آب ثبت شده بود. دانشمند ترویج و آموزش کشاورزی باید توجه داشته باشد که با توجه به این که بخش اعظم پژوهش‌های حکمرانی منابع آب در کشورهایی انجام شده است که شرایط اجتماعی و بوم شناختی متفاوتی از ایران دارند؛ شاید لازم باشد در کاربست این یافته‌ها در شرایط خاص کشورمان با نگاه انتقادی به آن‌ها نگریست. برای مثال در کشور هلند و بسیاری از کشورهای اروپایی مبحث زه کشی به دلیل فراوانی آب اولویت دارد؛ ولی در ایران کم آبی چالش اصلی نظام حکمرانی آب است.

استرالیا کشوری است که شرایط اقلیمی مشابهی با کشور ما دارد و به ‎نظر می‌رسد که توجه به یافته‌های پژوهش‌های حکمرانی منابع آب استرالیا به منظور استفاده در نظام ترویج و آموزش کشاورزی کشور سودمند باشد.

به طور اخص، دانشمند ترویج و آموزش کشاورزی که در موضوع حکمرانی آب، ویا هر موضوع علمی دیگری تحقیق خود را آغاز می‌کند، لازم است در ابتدای امر به ترسیم شبکه دانشمندان موضوع مورد بررسی اقدام کند. گاه مشاهده می‌شود که وقت و منابع بسیاری از دانشجویان تحصیلات تکمیلی صرف مطالعه مطالبی می‌شود که در حاشیه علم مورد نظر جای می‌گیرند. با توجه به حجم بسیار بالای انتشارات علمی در هر موضوع علمی به ویژه موضوعات مورد علاقه دانشمند ترویج و آموزش کشاورزی حرکت کردن در دریای علم بدون استفاده از نقشه راهنما ممکن است باعث هدر رفتن منابع محدود چنین پژوهش‌گرانی شود. به نظر می‌رسد که محقق مبتدی در صورت اطلاع از نقشه خوشه‌های علمی یا مکتب‌های فکری هر موضوع، آگاهانه‌تر می‌تواند به عرصه پژوهشگری مورد نظر ورود کند. دانشمند ترویج و آموزش کشاورزی که در اینجا در موضوع حکمرانی آب مطالعه می‌کند لازم است که مطالعه خویش را بر نویسندگان یک خوشه علمی خاص متمرکز کند. در غیر این صورت، ممکن است دچار پراکندگی مطالب و ابهام در موضوع شود. از طرف دیگر دانش تولید شده در چنین حالتی از طرف دانشمندان حوزه کمتر استقبال خواهد شد چرا که نویسنده نمی‌تواند نشان دهد که از تفاوت‌های بین خوشه‌های مختلف فعال در موضوع آگاهی دارد. دانشمند ترویج و آموزش کشاورزی و یا دانشجویان تحصیلات تکمیلی که به موضوع حکمرانی آب علاقمند هستند لازم است پژوهش خود را به سمت خوشه نویسندگان برتر یعنی پول-وستل و گوپتا سوق دهند.

در پژوهش‌های کشاورزی مرتبط با آب به ظرفیت‌سازی و تاب آوری برای مقابله با تغییراقلیم و خشکسالی توجه شده است. با این که کشاورزی یکی از مهم‌ترین مصرف کنندگان آب به حساب می‌آید؛ اما پژوهش‌هایی که در عنوان آن‌ها از کلمه کشاورزی در کنار آب و حکمرانی استفاده شده باشد، به نسبت محدود به نظر می‌رسد. این باعث شده است که دیگر دانشمندان، به ویژه دانشمندان حوزه مدیریت منابع آب، گفتمان آب را سمت خاصی سوق بدهند؛ به گونه‌ای که در آن کشاورزی به‌عنوان بازیگر مشکل آفرین حکمرانی آب معرفی می‌شود؛ که گاهی بیش از 90 درصد منابع آبی را به تنهایی مصرف می‌کند.

دانشمندان ترویج و آموزش کشاورزی به طور خاص لازم است که با توجه به حساسیت‌های بخش کشاورزی و اهمیت آن در توسعه پایدار کشور و تامین امنیت غذایی در موضوع حکمرانی آب بسیار فعال وارد شوند. هم از این جهت که در این حوزه دانش ارزشمند و با حجم بالایی تولید شده؛ که نیازمند ترویج و اشاعه است؛ و هم از این جهت که بتوانند از منابع آبی محدود به طور شایسته‌تری در تولید محصولات کشاورزی و توسعه این بخش بهره بگیرند.

در نهایت، به نظر می‌رسد که می‌توان روش ترسیم شبکه دانش را برای آغاز بررسی در هر زمینه علمی و یا فراتحلیل پژوهش‌های انجام شده، به‌عنوان ابزاری مناسب برای شناسایی مکتب‌های فکری موجود و چهارچوب فکری مناسب برای ورود به هر زمینه علمی پیشنهاد کرد. این ابزار می‌تواند یک دیدگاه کل نگرانه نسبت به کل شبکه علم و پژوهشگران هر رشته علمی در اختیار محقق قرار دهد و نقاظ ضعف و قوت موضوع علمی را در پیش روی محقق آشکار سازد.

منبع‌ها

اندیشکده تدبیر آب ایران (1393). به سوی چارچوب مفهومی و تحلیلی اصلاح حکمرانی آب. تهران: دبیرخانه اندیشکده تدبیر آب ایران.

علیپور حافظی، م.، رمضانی، ه.، مؤمنی، ع. (1396) ترسیم نقشه دانش حوزه کتابخانه‌های دیجیتالی در ایران: تحلیل هم رخدادی واژگان. پژوهشنامه پردازش و مدیریت اطلاعات. 2 (33): ۴۵۳- ۴۸۸.

عمانی، ا. (1389) بررسی عاملهای مؤثر بر مدیریت پایدار منابع آب کشاورزی در بخش شمالی حوزه آبخیز مدرس استان خوزستان. پژوهشهای آبخیزداری (پژ وهش و سازندگی)، 88، 27-34.

فتاحی، م. ه.، بهروزی، م. (1396). کاربرد مدل مدیریتی حکمرانی آب در برنامه‌ریزی استفاده از پساب شهری توسط کشاورزان. نشریه پژوهش و برنامه‌ریزی شهری، 8 (31): 319-299.

گلی، ف.، موحدی، ر.، بلالی، ح. (1397). عامل‌های آموزشی-ترویجی مؤثر بر مدیریت آب کشاورزی در تولید سیب زمینی همدان. پژوهش مدیریت آموزش کشاورزی، 10 (45): 1-19. ‎

گودرزی، ز.، چیذری، م.، باقری، ع.، صدیقی، ح. (1395). نقش بخش کشاورزی در حکمرانی محلی آب‌های زیرزمینی دشت رفسنجان. دومین کنگره ملی آبیاری و زهکشی ایران، 2 تا 4 شهریور 1395، دانشگاه صنعتی اصفهان.

Araral, E. and Wang, Y. (2013). Water Governance 2.0: A review and Second generation research agenda. Water Resources Management, 27 (11): 3945-3957.

Braga, B; Chartres, C; Cosgrove, W. J. da Cunha, L. V; Gleick, P. H; Kabat, P; Ait Kadi, M; Loucks, D. P; Lundqvist, J; Narain, S; and Xia, J. (2014). Water and the Future of Humanity, Calouste Gulbenkian Foundation, Avenide de Berna. 45 A: 1067-001 Lisbon, Portugal.

Borner, K., and Polley, D. E. (2014). Visual insights: A practical guide to making sense of data. MIT Press.

Borner, K., Theriault, T. N., and Boyack, K. W. (2015). Mapping science introduction: Past, present and future. Bulletin of the Association for Information Science and Technology, 41 (2), 12-16.

Brouwer, S. (2015). Policy Entrepreneurs in Water Governance. London: Springer.

Durán-Sánchez, A., del Río-Rama, M. D. L., Álvarez-García, J., and Castellano-Álvarez, F. J. (2019). Scientific Coverage in Water Governance: Systematic Analysis. Water, 11 (1), 177. DOI: 10.3390/w11010177.

Engin, K., Tran, M., Connor, R., Uhlenbrook, S. (2018). The United Nations world water development report 2018: nature-based solutions for water; facts and figures. Paris: UNESCO.

Gatt, K. (2016). Social network analysis as a tool for improved water governance in Malta. International Journal of Society Systems Science, 8 (2): 131-154.

Gosling, S. N. ; Arnell, N. W. (2016) A global assessment of the impact of climate change on water scarcity. Clim. Chang. 134, 371–385. https://doi. org/10.1007/s10584-013-0853-x.

Green, O., Garmestani, A., van Rijswick, H., and Keessen, A. (2013). EU water governance: striking the right balance between regulatory flexibility and enforcement? Ecology and Society, 18 (2). http://dx. doi. org/10.5751/ES-05357-180210.

Grigg, N. S. (2016). Integrator water resources management: an interdisciplinary approach. Palgrave Macmillan.

Huppert, W., Fischer, A., Petersen, L., and Feldko, C. (2007). Sustainable Governance of Natural Resources and Institutional Change – an Analytical Framework. In: Public Administration and Development, Volume: 137, Issue: 2, Publisher: JOHN WILEY & SONS LTD, Pages: 123-137

Kuzdas, C., Weik, A., Warner, B., Vignola, R. and Morataya, R. (2014). Sustainability appraisal of water governance regimes: The Case of Guanacaste, Costa Rica. Environmental Management, 54 (2): 205-222.

Lane, A., Norton, M., and Ryan, S. (2017). Water Resources: A New Water Architecture. Chicehster: John Wiley & Sons.

Lukasiewicz, A., Davidson, P., Syme, G. J, and Bowmer, K. H. (2013). How the social construction of the environment effects people’s reaction to water policy. Journal of Environment Management, Volume 20. Issue 3: 179-192.

Molden, D. (2004). Phases of River Basin Development: the Need for Adaptive Institutions, in M. Svendsen, ed., Irrigation and River Basin Management: options for governance and institutions (Cambridge, Mass: CABI).

Pahl-Wostl, C. (2015). Water Governance in the Face of Global Change: From Understanding to Transformation. Springer International Publishing Switzerland 2015. DOI 10.1007/978-3-319-21855-7_2.

. Pahl-Wostl, C (2017) An Evolutionary Perspective on Water Governance: From Understanding to Transformation” Water Resour Manage (2017) 31:2917–2932, DOI 10.1007/s11269-017-1727-1

Pahl-Wostl, C. ; Lebel, L. ; Knieper, C. ; Nikitina, E. (2012) From applying panaceas to mastering complexity: Toward adaptive water governance in river basins. Environ. Sci. Policy 2012, 23, 24–34. https://doi. org/10.1016/j. envsci. 2012.07.014.

Reed, M. S. (2008). Stakeholder participation for environmental management: a Literature review. Biological Conservation, 141 (10): 2417-2431.

Roger, P. and Hall, A. W. (2003). Effective Water Governance. Global Water Partnership.

Rowley J, Slack F (2004) Conducting a literature review. Manag Res News 27:31–39, https://doi. org/10.1108/01409170410784185.

Saimy, I. S. and Yusof, N. A. M. (2013). The Need for Better Water Policy and Governance Malaysia, Procedia-Social and Behavioral Sciences. 81: 371-375.

Teisman, G. (2013). Water governance. International journal of water governance, 1 (12): 1-12.

Turrini. A., Cristofoli, D., Frosoni, F., and Nasi, G. (2010). Networking literature about determinants of network effectiveness. Public Administration, 88: 528-550.

van Eck NJ, Waltman L (2018) VOSviewer manual

Velasco-Muñoz, J. F., Aznar-Sánchez, J. A., Belmonte-Ureña, L. J., & López-Serrano, M. J. (2018). Advances in water use efficiency in agriculture: A bibliometric analysis. Water, 10 (4), 377.

Wiek, A., and Larson, K. L. (2012). Water, People, and Sustainability- a systems framework for analyzing and assessing water governance regimes. Water Resources Management, 26 (11), 3153-3171.

Xu, L., Gober, P., Wheater, H. S., & Kajikawa, Y. (2018). Reframing socio-hydrological research to include a social science perspective. Journal of hydrology, 563, 76-83.

Yong-Hak, J. (2013) Web of Science, Thomson Reuters. Available online: http://wokinfo. com/media/pdf/WoSFS_08_7050. pdf (accessed on 1 October 2019.

Knowledge Mapping of Water Governance: Introduction of a New Approach for Managing Agricultural Research

M. Aazami¹ and M. Pouya²

1- Associate professor, Agricultural Extension and Education Dept., Faculty of Agriculture, Bu-Ali Sina University, Hamedan, Iran.

2- PhD Student on Agricultural Development, Agricultural Extension and Education Dept., Faculty of Agriculture, Bu-Ali Sina University, Hamedan, Iran.

Abstract

Although publications of water governance reports have rapidly been increasing recently, no researches utilized knowledge and word co-occurrence mapping as a novel methodology. The Knowledge map reveals major scientific nodes and trends of the study area with its strengths and weaknesses; so it was conducted through focusing on the topic of water governance as a new area of knowledge. After extracting and processing documents, retrieved by searching water AND governance, and indexed in the Scopus site- as the most comprehensive indexing site- the data were analyzed using the VOSwiever-1.6.9 software including network, overlay and density visualizations. Out of over 7000 documents and 14000 authors who published on the subject matter up to 2019, the US, the Netherlands and Australia were found to have published the highest number of the documents. Meanwhile, China and India ranked to the end of the ten-nation list. Not only Claudia Pahl-Wostl and Joyeeta Gupta received the most citations; but also their clusters showed to have the highest density scores as well. The word co-occurrence network revealed the following five research clusters: collective action, adaptation, groundwater, experience; capacity, agriculture, climate, drought, and resilience; evidence, participation, integrated management, technology, and implementation; human rights, energy, sanitation, solutions, and environment; and conflicts, collaboration, evaluation, politics, and power. Knowledge mapping is recommended for offering a holistic insight regarding the subject matter under study to future agricultural extension education researchers.

Index Terms: extension education, agricultural research, knowledge map, social network analysis, water governance, co-occurrence map.

Corresponding Author: M. Aazami

Email: aazamialireza@yahoo.co.uk

Received: Accepted:

منبع: فصل‌نامه پژوهش مدیریت آموزش کشاورزی

آدرس کانال تلگرام سایت بیگ دیتا:

t.me/bigdata_channel

آدرس کانال سروش ما:
https://sapp.ir/bigdata_channel

جهت دیدن سرفصل های دوره های آموزشی بر روی اینجا کلیک کنید.

بازدیدها: 1318